Kokunun bizatihi hastalığa sebep olabileceği inanışı (“mikroplu hava kuramı” olarak biliniyor), Antik Yunanistan’tan 1800’lü yılların sonuna kadar devam etmişti. Halk sıhhati reformcusu Edwin Chadwick, Londra’da birden çok kolera salgını yaşandıktan sonra 1846 yılında bir İngiliz parlamenter komitesine “Bütün kokular şayet ağırsa direkt akut bir hastalıktır” demişti. 19’ncu yüzyılın sonlarına gelindiğinde, hastalık için mikroorganizmaların suçlandığı ve daha yanlışsız olan “mikrop kuramı” hakimiyet kazanmıştı.
DIŞKI KOKUSU GÜÇLÜ BİR İHTAR SİNYALİ
Populer Science Türkçe’de yer alan çalışmaya nazaran Monell Kimyasal Duyular Merkezinde çalışan baş uzman Danielle Reed, dışkılardan çıkan makus kokunun insanları tek başına hasta yapmasa da “güçlü bir ikaz sinyali” olduğunu söylüyor. “Biyolojik ve evrimsel olarak, kakanın bu kadar nahoş olmasının bir sebebi vardır değil mi? Zira bizim için düzgün değildir ve potansiyel olarak her türlü pis şeyi taşır.”
Dışkıyı koklayarak değil ancak ona dokunarak ve E. coli yutarak hastalanırsınız.
Fakat kimi bileşenleri koklamak size ziyan verebilir. İçinize aşikâr bir ölçü hardal gazı ve hidrojen siyanür çekerseniz ölebilirsiniz. Virüsler ve bakteriler de havada seyahat edebilir ve COVID-19, verem ve öteki tehlikeli hastalhıklara yakalanmanıza sebep olabilirler. Bu durumlarda size ziyan veren şey bir koku değil; beşerler gülme ve öksürme üzere şeyler gerçekleştirdiklerinde dışarı çıkan kirli sıvı parçacıklarının solunmasıdır.
Pis kokular temel prestijiyle “uyarı” sinyalleridir, ziyan vermezler.
Bunun sebebi, koku moleküllerinin birkaç atomdan oluşmasıdır; yani mikropların otostop yapamayacağı kadar küçüktürler. Bu moleküller bir cisimden yayıldığında kimileri burnunuza ulaşır. Pennsylvania Üniversitesi Tat ve Koku Merkezi yöneticisi Richard Doty, burunda genel olarak altı ila 10 milyon koku reseptör hücresi bulunduğunu söylüyor. Bunlar ortasında, “her biri eşsiz bir protein sergileyen 400 civarı farklı hücre tipi var.” Bir koku molekülü, birden fazla koku reseptörünü uyarır. Notaların bir melodi oluşturması üzere; uyarılan bu hücre kombinasyonu da bir kokuyu belirler. Beynimiz bu karışımlardan kimilerini beğenilen ve kimilerini da iğrenç olarak yorumlar.
Bu moleküllerin hepsi burnunuza gelmez. Kimileri, burun boşluğunuz üzere koku reseptörleriyle donanmış olan cildinize konar. (Reed, bunların aslında “kimyasal dedektörler” formunda isimlendirilmesi gerektiğini zira burnun dışında konumlandıkları vakit kokuyla bağlı olmadıklarını söylüyor.) Ayrıyeten kıyafetler, halı ve yiyecekler üzere öbür yüzeylere konuyorlar.
Bu koku moleküllerinin etrafta kalma müddeti ise cismin yüzey alanına bağlı. Koku testleri üreten Sensonics‘in kurucusu da olan Doty, “Belli gereçler kimi şeylere daha fazla tutunacaktır” diyor. Örneğin bir kilim, kaygan bir selofan kesiminden daha uzun müddet koku fiyat zira moleküllerin sıkışıp kalacağı daha fazla köşe ve kuytu barındırır. Aşikâr koku tiplerinde ise gereğince maruz kalma durumunda “yıllarca kalabilen ağır kokular vardır.”
Kötü kokan halılar ve köpek kakasına gelindiğinde ise koku duyunuzu susturmak hoş olabilir. Lakin istediğiniz şeye dikkat edin. Harvard’ın bir eğitim hastanesi tarafından yürütülen çalışmaya nazaran 2021’de COVID-19 bulaşan bireylerin neredeyse yüzde 60’ı bir ölçü koku kaybı yaşadı. Reed’e nazaran bu durum, kendi üzere araştırmacıların daha fazla kaynağa gereksinim duymasının sebeplerinden biri.
“Görme konusunda koku hakkında bildiklerimizden 10 kat fazla şey biliyoruz” diyor Reed fakat “görme ve duymayı incelemeye ayrılan fonlamanın yaklaşık yüzde 10’unu alıyoruz.” Üstelik koku, kimi önemli tıbbi problemleri anlamanın anahtarı olabilir.
“Koku kaybı, Parkinson ve Alzheimer üzere nörodejeneratif bozuklukların erken bir işaretidir ki bu benim aileme çok yakından dokundu” diyor Reed. “Kocam biraz genç biriyken koku duyusunu kaybetti ve ben sebebini anlamamıştım. Bunun da çok kuvvetli bir teşhisin habercisi olduğu ortaya çıkmıştı.”
Doty, koku araştırmalarında daha fazla kaynak kullanılması gerektiğini kabul ediyor. “Büyük bir yanlış anlaşılma da kokunun, çok kıymetli bir duyu sistemi olmadığı” diyor. Çürümüş yiyecek ve dışkı üzere tehlikeli unsurların yakınındayken olduğu üzere sızan gaz ve alevlerden gelen dumana karşı da bizi uyarıyor. Ayrıyeten bize kolay keyifler veriyor. “Eğer yemeği yahut yemenin verdiği keyfi seviyorsanız … evet, çok değerli.”
Daha genel manada bakacak olursak; bir tabak lezzetli makarnanın keyfini çıkarma kabiliyeti, başıboş bir köpek kakasının eziyetini çekmeye kıymet. O pis kokular sizi koruyor ve muhtemelen gitselerdi özlerdiniz.